استرداد هدایای دوران نامزدی پس از بهم خوردن ازدواج

دوران نامزدی، فصلی زیبا و سرشار از امید در زندگی هر فرد است که معمولاً با تبادل هدایا به نشانه محبت و تعهد همراه می‌شود. اما متأسفانه، گاهی اوقات این پیوند پیش از جاری شدن خطبه عقد، به دلایل مختلفی، بهم می‌خورد. در این شرایط، پرسشی که ذهن بسیاری از افراد را به خود مشغول می‌سازد، موضوع استرداد هدایای دوران نامزدی است. آیا می‌توان هدایایی را که با عشق و علاقه داده شده‌اند، پس گرفت؟ قانون مدنی ایران در این خصوص چه می‌گوید؟ در این مقاله، ما به صورت کامل و کاربردی، جنبه‌های حقوقی این مسئله را بررسی خواهیم کرد تا شما با حقوق و تکالیف خود آشنا شوید.

مفهوم حقوقی نامزدی و هدایای رد و بدل شده

در نظام حقوقی ما، نامزدی یا وعده ازدواج (ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی)، تعهدی است که صرفاً برای ازدواج در آینده ایجاد می‌شود و موجب علقه زوجیت نمی‌گردد. به عبارت دیگر، نامزدی صرفاً یک وعده است و هیچ یک از طرفین را مجبور به نکاح نمی‌کند و هر زمان می‌توان از آن عدول کرد.

هدایایی که در این دوران رد و بدل می‌شوند، در فقه و قانون مدنی تحت عنوان هبه (بخشیدن) قرار می‌گیرند، اما به دلیل ماهیت مشروط و مناسبتی که دارند، از قواعد خاصی پیروی می‌کنند که در ادامه به تفصیل به آنها می‌پردازیم.

مستند قانونی استرداد هدایا در ایران

قانون مدنی ایران به طور مشخص در مواد ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ به موضوع استرداد هدایای دوران نامزدی پرداخته است. این مواد، مرزهای قانونی روشنی را برای تعیین تکلیف این هدایا پس از بهم خوردن وصلت، ترسیم کرده‌اند.

ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی به صراحت بیان می‌کند: «هر یک از نامزدها می‌تواند در صورت بهم خوردن وصلت موعود، هدایایی را که به طرف دیگر یا والدین او داده است، مطالبه نماید. مشروط بر اینکه آن هدایا، باقی باشند.»

شرایط کلیدی برای مطالبه و استرداد هدایای نامزدی

مطالبه هدایای دوران نامزدی، امری ساده نیست و مستلزم احراز چند شرط حقوقی اساسی است که بر اساس مواد قانونی فوق‌الذکر و رویه قضایی، بررسی می‌شوند:

۱. نوع هدیه: هدایای باقی‌مانده در مقابل هدایای مصرفی

قانون میان دو دسته از هدایا تمایز قائل می‌شود:

• هدایای باقی‌مانده (عین موجود): اگر هدیه هنوز به همان شکل اصلی وجود داشته باشد (مانند طلا، جواهر، ساعت، سند ملک و...). طبق ماده ۱۰۳۷، این هدایا قابل استرداد هستند.
• هدایای مصرفی (تلف شده): اگر هدیه به گونه‌ای باشد که مصرف شده یا از بین رفته باشد (مانند عطر، غذا، لباس‌های مصرفی، سفر). این دسته از هدایا، حتی اگر بهم خوردن نامزدی به دلیل تقصیر طرف مقابل باشد، قابل استرداد نیستند.

۲. علت بهم خوردن نامزدی: تعیین متقاضی استرداد

عامل اصلی که تعیین می‌کند چه کسی حق مطالبه دارد، علت بهم خوردن نامزدی است. ماده ۱۰۳۸ قانون مدنی این شرط را تکمیل می‌کند:

«در صورتی که یکی از نامزدها بدون دلیل موجه از وصلت صرفنظر نماید، طرف دیگر می‌تواند تمام خسارات وارده و همچنین هدایای داده شده را که موجود است، مطالبه نماید.»

بر این اساس، اگر بهم خوردن نامزدی ناشی از فوت یکی از طرفین یا یک حادثه قهری (فورس ماژور) باشد، حق استرداد هدایا از بین می‌رود و هیچ کس نمی‌تواند هدایای باقی‌مانده را پس بگیرد. اما اگر به دلیل عدول غیرموجه یکی از نامزدها باشد، طرف مقابل حق مطالبه دارد.

البته در خصوص هدایایی که به دلیل عدول غیرموجه تلف شده‌اند، رویه‌های قضایی اندکی متفاوت هستند و در مواردی ممکن است علاوه بر عین، مطالبه قیمت هدیه نیز امکان‌پذیر باشد. برای آگاهی بیشتر در مورد شرایط مطالبه خسارات، می‌توانید به مقاله [مطالبه خسارت عدم انجام تعهد: از شرایط تا رویه قضایی] مراجعه نمایید.

۳. هدایای مصرف شده‌ای که تلف نشده‌اند

ممکن است یک هدیه مصرفی باشد اما عین آن هنوز باقی باشد، مانند لباس عروسی که خریداری شده اما استفاده نشده است. در این حالت، اگر لباس نو و قابل استفاده باشد، به دلیل «باقی بودن عین»، قابل استرداد است.

در جدول زیر، شرایط استرداد هدایا به صورت خلاصه آمده است:

وضعیت هدیه	علت بهم خوردن	نتیجه حقوقی (استرداد)
عین موجود (طلا، جواهر)	عدول غیرموجه/توافقی	قابل استرداد
عین موجود (طلا، جواهر)	فوت/حوادث قهری	غیر قابل استرداد
عین تلف شده/مصرفی	عدول غیرموجه/توافقی	غیر قابل استرداد (مگر در شرایط خاص)

نکات مهم و راهکار عملی استرداد هدایا

نقش اثبات وکیل در پرونده‌های استرداد هدایا

در دعاوی مربوط به استرداد هدایای نامزدی، موضوع اثبات هدیه بودن و همچنین اثبات باقی بودن عین هدیه، اهمیت حیاتی دارد. در واقع، صرف ادعای هدیه کافی نیست و باید با ارائه مدارک (مانند فاکتور خرید، شهادت شهود، عکس و فیلم) به دادگاه ثابت شود که مال، به قصد هدیه و به مناسبت نامزدی داده شده است. از طرف دیگر، طرف مقابل نیز می‌تواند مدعی شود که هدیه مصرف شده است.

توصیه می‌کنیم برای طی کردن مسیر حقوقی، حتماً با یک وکیل متخصص در امور خانواده و حقوق مدنی مشورت نمایید. حضور وکیل در جمع‌آوری مستندات و ارائه یک دفاعیه قوی، می‌تواند شانس شما را برای مطالبه یا دفاع در برابر دعوی استرداد، به طرز چشمگیری افزایش دهد.

مراحل مطالبه و دادخواست

روند قانونی مطالبه به صورت زیر انجام می‌گیرد:

۱. طرح دادخواست: متقاضی باید دادخواست مطالبه عین هدایای دوران نامزدی را به دادگاه عمومی حقوقی (محل اقامت خوانده یا محل تحویل هدیه) تقدیم کند.

۲. ارائه ادله: ارائه فاکتور خرید، تاریخچه حساب بانکی، شهادت شهود یا هر مدرک دیگری که دال بر اهدای مال و موجود بودن آن باشد.

۳. رسیدگی و حکم: دادگاه پس از بررسی ادله و دفاعیات طرفین، حکم مقتضی را صادر می‌کند.

در پایان، باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که این مقررات فقط در مورد هدایایی است که در دوران نامزدی داده شده است. هدایایی که پس از عقد و در زندگی مشترک رد و بدل می‌شوند، تابع قوانین پیچیده‌تر و خاصی مانند مقررات مربوط به نفقه و مهریه هستند.