دعوای افراز ملک: مراحل، مدارک و هزینه دادرسی (راهنمای حقوقی)

وقتی مالکیتی میان چند نفر مشترک است، اصطلاحاً به آن «ملک مشاع» می‌گوییم. اختلاف نظر در نحوه استفاده یا تمایل به فروش سهم شخصی، اغلب باعث می‌شود که شرکا به فکر تقسیم یا همان افراز ملک بیفتند. اما افراز ملک مشاع، بخصوص وقتی توافقی حاصل نمی‌شود، خود تبدیل به یک فرآیند حقوقی و چالش‌برانگیز می‌شود که به آن دعوای افراز ملک می‌گویند. در این مقاله، قصد داریم تمام ابعاد این دعوا، از مراحل اولیه و مدارک لازم تا هزینه‌های دادرسی آن را بر اساس قوانین ایران به زبانی ساده و کاربردی برای شما تشریح کنیم.

افراز چیست و چه تفاوتی با تفکیک دارد؟

برای شروع هر دعوای حقوقی، ابتدا باید مفاهیم را به درستی بشناسیم. در حوزه املاک مشاع، دو اصطلاح کلیدی وجود دارد: افراز و تفکیک.

مفهوم افراز

«افراز» به معنای جدا کردن سهم هر یک از شرکا از ملک مشترک، به نسبت سهم مالکیت آن‌هاست، به طوری که حالت اشاعه کاملاً از بین رفته و هر شریک، مالک یک قسمت مشخص و جداگانه از ملک شود. مهم‌ترین نکته در افراز، برهم زدن حالت شراکت است.

مفهوم تفکیک

«تفکیک» به معنای تقسیم یک ملک به قطعات کوچک‌تر است. تفکیک بیشتر یک اقدام فنی و ثبتی است و هدف آن صرفاً تقسیم فیزیکی ملک است، بدون اینکه لزوماً حالت شراکت از بین برود. ممکن است یک ملک تک مالکی هم تفکیک شود.

نکته حقوقی کلیدی: بعد از تفکیک، ملک همچنان می‌تواند به صورت مشاع باقی بماند، اما بعد از افراز، ملک کاملاً از حالت شراکت خارج می‌شود.

مرجع صالح برای درخواست افراز: ثبت یا دادگاه؟

یکی از پرتکرارترین سوالات این است که درخواست افراز را باید به اداره ثبت بدهیم یا دادگاه؟ پاسخ به وضعیت ثبتی ملک بستگی دارد:

• اگر عملیات ثبتی ملک (مانند صدور سند مالکیت مشاع) ناتمام باشد، یا ملک فاقد سابقه ثبتی باشد، مرجع صالح دادگاه عمومی حقوقی است.
• اگر جریان ثبتی ملک خاتمه یافته و ملک دارای سند رسمی مشاعی باشد، مرجع رسیدگی به درخواست افراز اداره ثبت اسناد و املاک محل وقوع ملک است. مگر آنکه بین شرکا، محجور یا غایب مفقودالاثر وجود داشته باشد که در این صورت نیز صلاحیت با دادگاه است.

نکته مهم: اگر ملک به دلیل کوچک بودن یا موانع قانونی دیگر، قابل افراز نباشد (مانلاً یک آپارتمان کوچک)، شرکا باید دعوای دستور فروش را در دادگاه مطرح کنند. برای اطلاعات بیشتر در خصوص این نوع دعاوی، پیشنهاد می‌کنیم مقاله "نحوه افراز و تفکیک ملک مشاع و الزامات قانونی آن" را نیز مطالعه بفرمایید.

مراحل و مدارک لازم برای دعوای افراز

پس از تعیین مرجع صالح (ثبت یا دادگاه)، نوبت به اقدام عملی و ارائه مدارک می‌رسد. این مراحل اگرچه پیچیده به نظر می‌رسند، اما با داشتن راهنمای مناسب به سادگی قابل پیگیری هستند.

مراحل گام به گام طرح دعوای افراز (در دادگاه)

1. تنظیم دادخواست: متقاضی یا وکیل ایشان، دادخواست افراز ملک مشاع را به طرفیت تمام شرکای دیگر تنظیم و از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت می‌کنند.
2. ارجاع به کارشناسی: دادگاه پس از بررسی اسناد، پرونده را برای بررسی میدانی و تعیین قابلیت افراز به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد.
3. تعیین سهم و نقشه افرازی: کارشناس با توجه به مساحت، موقعیت ملک و سهم هر شریک، نقشه پیشنهادی افراز را تهیه می‌کند.
4. صدور رأی:
   • اگر ملک قابل افراز باشد، دادگاه حکم به افراز می‌دهد.
   • اگر ملک قابل افراز نباشد، دادگاه رأی به غیرقابل افراز بودن ملک صادر می‌کند که مبنای درخواست دستور فروش در آینده خواهد بود.
5. اعتراض به رأی: رأی دادگاه در خصوص افراز، قابل تجدیدنظرخواهی است.

مدارک ضروری برای درخواست افراز

برای شروع فرآیند افراز، چه در دادگاه و چه در اداره ثبت، ارائه این مدارک ضروری است:

• اصل و کپی سند مالکیت مشاعی: سندی که نشان‌دهنده میزان سهم هر یک از شرکا است.
• مدارک هویتی: کارت ملی و شناسنامه متقاضی (و سایر شرکا).
• نقشه ملک: در صورت وجود، نقشه‌های تفکیکی و یو‌تی‌ام (UTM) ملک.
• لیست اسامی و آدرس شرکا: به همراه مشخصات کامل و آدرس دقیق تمام مالکین مشاعی.
• گواهی پایان کار: در املاک دارای بنا.

? یک توصیه مهم: به دلیل حساسیت‌های فنی در تعیین سهم‌الشرکه و نقشه افرازی، کمک گرفتن از یک وکیل متخصص ملکی که بر قوانین ثبتی و رویه دادگاه‌ها تسلط دارد، می‌تواند مسیر پرونده شما را به شکل چشمگیری سرعت بخشیده و از تضییع حقوق شما جلوگیری نماید. یک مشورت تخصصی، اولین قدم برای حفظ منافع شماست.

هزینه دادرسی و نکات مالی افراز

هزینه‌های مربوط به دعوای افراز یکی از بخش‌های مهمی است که برای برنامه‌ریزی مالی باید در نظر گرفته شود. این هزینه‌ها شامل موارد زیر است:

جدول بررسی هزینه‌های اصلی دعوای افراز

عنوان هزینه	مرجع رسیدگی	نحوه محاسبه
هزینه دادرسی	دادگاه عمومی حقوقی	معمولاً بر اساس تعرفه دعاوی غیرمالی است و مبلغ نسبتاً کمی دارد.
حق‌الزحمه کارشناسی	دادگاه یا اداره ثبت	بر اساس تعرفه کارشناسان رسمی دادگستری تعیین می‌شود که به متراژ، ارزش و پیچیدگی ملک بستگی دارد و اصلی‌ترین هزینه مالی پرونده است.
هزینه‌های اداری و ثبتی	اداره ثبت	بر اساس تعرفه‌های سازمان ثبت اسناد و املاک کشور برای استعلام، نقشه‌برداری و صدور سند جدید.

آیا افراز، دعوای مالی است یا غیرمالی؟

مطابق رویه قضایی، دعوای افراز ذاتاً یک دعوای غیرمالی است، به همین دلیل هزینه دادرسی آن در مقایسه با سایر دعاوی ملکی مالی (که بر اساس ارزش ملک تعیین می‌شوند)، بسیار پایین است. اما همان‌طور که دیدیم، عمده هزینه را حق‌الزحمه کارشناسی تشکیل می‌دهد.

مسئله مالیات بر افراز

عملیات افراز و تقسیم مال مشاع به خودی خود مشمول مالیات بر نقل و انتقال نیست، زیرا مالکیت جدیدی ایجاد نشده و فقط نحوه استفاده از مالکیت تعیین شده است. اما اگر در جریان افراز، شرکا برای متعادل کردن سهم‌ها، مبلغی را به دیگری بپردازند (اصطلاحاً تعدیل سهم)، این مبلغ ممکن است مشمول مقررات مالیاتی شود.

اگر ملک ورثه‌ای باشد، توجه داشته باشید که ابتدا باید مراحل "مراحل و مدارک لازم برای انحصار وراثت" طی شود و سهم‌الارث هر ورثه مشخص گردد و سپس اقدام به افراز شود. همچنین برای درک کامل آثار مالی و قانونی، توصیه می‌کنیم پیش از هر اقدامی با یک حقوقدان متخصص مشورت کنید تا با آگاهی کامل گام بردارید.